Klokgelui

22 december 1945

Delft stevent af op een sobere kerst. Versiering en kaarsen zijn nog niet te koop en ook dennenbomen zijn er nauwelijks. Veel groen is tijdens de oorlog als camouflage gebruikt of in de winter opgestookt. Het vooruitzicht dat de klok van de Nieuwe Kerk met Kerstmis misschien weer zal luiden is daarom een belangrijk lichtpunt.

13 klokken
Die klok luidt al niet meer sinds 1943. De Duitse oorlogsindustrie had grote behoefte aan metaal, dus ook aan kerkklokken die omgesmolten konden worden tot wapentuig. Klokken met monumentale waarde werden gemerkt met een ‘M’; daardoor waren het carillon in de Nieuwe Kerk en vijf andere klokken beschermd. De directeur van Openbare Werken kreeg opdracht voor de zekerheid gipsafgietsels van alle klokken te maken, zodat ze eventueel vervangen konden worden. Opnamen van de toonhoogte en foto’s van de klokken moesten ervoor zorgen dat ze ook werkelijk gelijkwaardig zouden zijn.
In de Oude Kerk bleef de grote Bourdon ongemoeid. De een na grootste klok, de Laudate, werd op 14 januari 1943 wel uitgenomen en afgevoerd. Naast deze ruim 2000 kilo wegende kolos moest Delft meer klokken afstaan. Uit de torens van de Sint-Jozefkerk drie stuks, uit de Sint-Nicolaus en Gezellenkerk ook drie. Het stadhuis, de Sint-Hippolytuskerk, de bijkerk in de Ternatestraat en de Sacramentskerk verloren elk één klok. In de zomer van 1943 waren ook de monumentale klokken niet meer veilig. Toen werden de grote en de kleine luidklok uit de Nieuwe Kerktoren getakeld. Alle 13 klokken gingen op weg naar Hamburg om daar omgesmolten te worden.

Teruggevonden klokken op het terrein van Spoorijzer. Linksvoor de luidklok van de Nieuwe Kerk, foto Van der Reijken (TMS 91787)

Teruggevonden
Na de oorlog blijkt dat niet alle klokken in Duitsland beland zijn. De transporten haperden, soms lukte het om een klok te laten ‘onderduiken’ of was het gewoon toeval dat een klok ergens achterbleef. Van de ongeveer 9000 geroofde klokken blijken er uiteindelijk ruim 4200 gespaard, ze worden onder meer verzameld op een fabrieksterrein in Groningen. De Delftse gemeentesecretaris stelt een lijst op met de 13 geroofde klokken; nu is het wachten op een klein wonder.
Dat wonder blijft niet uit: de massieve Laudate uit de Oude Kerk is geïdentificeerd en ‘verkeert in goeden staat’. Dat is geen overbodige toevoeging, want met de versleepte klokken is niet zachtzinnig omgesprongen. Ook de twee kleinste afgevoerde klokken zijn gespaard: die van de ‘bijkerk’ aan Ternatestraat (80 kilo) en van de Sacramentskerk aan de Nassaulaan (75 kilo). Klok Petrus uit de bijkerk is de eerste die terugkeert, om vanaf 15 oktober met ‘haar opgewekten klank’ de gelovigen weer ter kerke te roepen.
Daar lijkt het bij te blijven. De inspecteur van de Kunstbescherming meldt dat de overige ‘klokken naar Duitschland zijn vervoerd en voor zoover mij bekend, daar zijn versmolten’. De verrassing is dan ook groot als de twee monumentale luidklokken uit de Nieuwe Kerk alsnog opduiken. Begin december staat de grootste van het stel bij Spoorijzer; de klok weegt volgens het eigen opschrift 1723 kilo. Hij moet zo snel mogelijk terug naar de kerk.

Stofwolk van puin
De kerstweek moet het mooie sluitstuk worden voor de teruggevonden kerkklok. Op donderdag 20 december gaan medewerkers van firma Naaborg aan de slag met een lier, die met handkracht wordt bediend. Om de klok hoog in de toren te hijsen, is een enorm contractgewicht nodig – van meer dan 2500 kilo. Toeschouwers slaan de werkzaamheden gade. Het gaat niet eenvoudig, aan het begin van de middag staat de klok nog op de grond.
Rond een uur of drie komt de klok los. Voor de zekerheid verzwaren de medewerkers de klok eerst nog eens met 450 kilo. Dat wil zeggen: zes mannen gaan op de rand van de klok staan. Dat gaat goed. De mannen hijsen de klok nu stukje bij beetje omhoog. Maar als de klok ongeveer 18 meter hoog is, schiet de lier los en dondert het gevaarte naar beneden, ‘waar zij met een hevigen slag in een rooden stofwolk op de vloer van de hal neerstort’. Het hijswerk is nog heel en niemand raakt gewond, maar de klok overleeft de klap niet. De foto zegt genoeg. ‘De droom van het luiden der klok met Kerstmis is in een stofwolk van puin vervlogen’, aldus Veritas.

Wie na deze teleurstelling op zoek wil naar een happy end kan bij een van de bioscopen terecht. Maar daar kleven weer ándere bezwaren aan. Daarover meer in het Bevrijdingsbulletin van 29 december 1945: Filmkeuring.

Dit verhaal is gebaseerd op informatie uit:

• Veritas, mededelingenblad voor Delft en omstreken, 15-10-1945, 1-12-1945, 12-12-1945, 20-12-1945 en 21-12-1945
• Archief 653. Gemeentebestuur
  o 7274. Stukken betreffende terughalen of vervanging klokken, gevorderd door Duitse bezetters, 2-7-1945, 19-7-1945, 20-7-1945, 15-10-1945, 21-12-1945 en 9-4-1946

Van 18 meter hoogte is de luidklok van de Nieuwe Kerk naar beneden gestort, 20 december, foto Van der Reijken (TMS 40513)

Ga hier naar alle Bevrijdingsbulletins.

Zelf onderzoek doen naar de Tweede Wereldoorlog in Stadsarchief Delft?