Eerste herdenking

4 mei 1946

Op 4 mei 1946 heerst in Delft om 20 uur géén twee minuten stilte, maar start een Volkszangevenement op de Markt. Overal in het land wordt deze dagen gezocht naar de juiste manier om de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levend te houden. Dat verloopt in Delft nog niet op alle vlakken meteen vlekkeloos.

Geen gedenkplaat
Delft richt al tijdens de oorlog een monument op voor de gevallen militairen in de meidagen van 1940. Bij het 15 meter brede monument op begraafplaats Jaffa worden sinds 1941 jaarlijks op 10 mei de gesneuvelde Delftse soldaten herdacht. Meteen na de bevrijding wordt een comité opgericht om een gedenkteken te realiseren voor de overige slachtoffers, voor degenen die in concentratiekampen, in werkkampen of als verzetsstrijder het leven lieten. In de loop van het jaar verflauwt de aandacht en heft het comité zichzelf op.
Een nieuw aangesteld 4-meicomité pakt in het voorjaar van 1946 de draad weer op. Zij stelt voor een eenvoudige gedenkplaat te plaatsen aan de voorzijde van het stadhuis. De Delftse beeldhouwer H.J. Etienne heeft al twee voorstellen gemaakt. Na overleg met Openbare Werken en het Rijksbureau voor Monumentenzorg laat het college van burgemeester en wethouders weten dat de Korenbeurs een betere plek is voor zo’n gedenkplaat. Dat is tegen het zere been van het 4-meicomité; de heer Z.H.A. van den Belt trekt zich meteen terug als voorzitter. Het stadhuis is volgens hem de enige juiste plaats. Zo’n ‘tochtig hoekje naast een vischstalletje’ is zeker niet geschikt voor deze belangwekkende gebeurtenis. Het comité staakt het overleg en de gedenkplaat komt er helemaal niet – niet op het stadhuis, noch op de Korenbeurs.

Afgevaardigden van de Vereniging van Oud-Militairen vertrekt vanaf de Nieuwe Kerk naar begraafplaats Jaffa om een krans te leggen bij het monument voor gevallen Delftse soldaten in mei 1940, 10 mei 1946. (foto Van der Reijken, TMS 92271)

4 of 5 mei
De regering roept 5 mei uit tot jaarlijks terugkerende nationale feestdag om de Tweede Wereldoorlog te herdenken. Omdat deze datum in 1946 op een zondag valt, vindt de eerste Bevrijdingsdag op zaterdag 4 mei plaats. Het is geen officiële vrije dag, want dat levert productieverlies op en dat kan Nederland momenteel niet gebruiken. Bewoners moeten zelf aan hun baas vragen of ze even stil mogen zijn tijdens de herdenking. Voor alle steden geldt hetzelfde programma: om 11 uur één minuut stilte, om 13 uur de vlaggen uitsteken en om 14 uur herdenking bij heldengraven en oorlogsmonumenten. Het begin en einde van de minuut stilte wordt niet door een trompet gegeven, maar door het blazen van de fabrieksfluiten. Zodra de plechtigheden zijn afgerond is er ruimte voor feest: dodenherdenking en bevrijdingsfeesten vinden nog voornamelijk op één dag plaats.
De traditie van twee minuten stilte voorafgaand aan Bevrijdingsdag wordt overigens al wel in 1946 gemunt, op 3 mei om 20 uur ’s avonds op de Waalsdorpervlakte. Het is een van de particuliere initiatieven die in de loop der jaren deel gaat uitmaken van de nationale herdenking, zoals we die na ruim 75 jaar ook nog kennen.

Rumoerige viering
Delft start met een voorbeeldige Bevrijdingsdag. Om 11 uur ’s morgens valt de stad werkelijk even stil. Fabrieksarbeiders, automobilisten, fietsers, voetgangers – vrijwel iedereen houdt even halt. Twee uur later gaan overal de vlaggen uit en luidt de zware Bourdonklok in de Oude Kerk tien minuten lang. Onder andere burgemeester G. van Baren legt een krans bij het monument op begraafplaats Jaffa, waar ook oud-illegalen later die dag een eigen herdenkingstocht naartoe ondernemen. Verschillende kerkdiensten staan stil bij de tijdens de oorlog geleden verliezen.
Zodra de plechtigheden voorbij zijn, is het feest. Om 20 uur is er een Volkszanguitvoering op de Markt. De politie zet alle deelnemende jeugdverenigingen keurig in een carré, met daarachter het massaal toegestroomde publiek. Vóór het podium houden politieagenten ruimte vrij voor de 300 deelnemers van de fakkeloptocht. Zodra dirigent B.J. Bak op het podium staat, nodigt hij de mensen uit dichterbij te komen. De politie protesteert, maar Bak wil niet beginnen als iedereen zo ver weg staat. Aangezien Bak de microfoon hanteert, krijgt hij zijn zin. Het publiek dringt door het politiecordon naar voren, wat meteen consequenties heeft voor de rest van de avond. De 300 laatkomers moeten ergens anders op de Markt een plek vinden en het publiek is niet meer van zins om nog naar politieaanwijzingen te luisteren. De afsluitende fakkeldans verloopt daarom ook rommelig. Achteraf erkent de politie dat er sprake was van een misverstand, maar helemaal van harte gaat die constatering niet. Het betekent toch een smet op een tot 20 uur keurig verlopen eerste herdenkingsdag.

Inmiddels hebben de meeste van de in mei 1945 gevangengenomen Delftenaren hun straf uitgezeten, zij keren terug naar huis.Daarover meer in het Bevrijdingsbulletin van 11 mei 1946: NSB’ers naar huis.

Dit verhaal is gebaseerd op informatie uit:

• De Prinsestad, voor orde, recht en opbouw. Orgaan van de Vereeniging van oud-politieke gevangenen te Delft, 9-3-1946
• Veritas, mededelingenblad voor Delft en omstreken, 20-6-1945, 4-7-1945, 10-8-1945, 26-3-1946, 5-4-1946, 1-5-1946 en 6-5-1946
• Archief 653. Gemeentebestuur
  o 7874-7877. Stukken betreffende herdenking gevallenen Tweede Wereldoorlog en bevrijding, 25-3-1946, 1-4-1946, 16-4-1946, 19-4-1946, 23-4-1946, 24-4-1946, 7-5-1946, 20-5-1946 en 3-6-1946

Pas in 1950 krijgt Delft een monument voor alle oorlogsslachtoffers, ontworpen door Gradus van Eden en geplaatst op de Nieuwe Plantage. (foto Anne Reitsma, TMS 252088)

Ga hier naar alle Bevrijdingsbulletins.

Zelf onderzoek doen naar de Tweede Wereldoorlog in Stadsarchief Delft?