Vrije verkiezingen

18 mei 1946

Deze voorjaarsweek zindert van gespannen vooruitblikken en optimistische toekomstverwachtingen. Op 17 mei vinden voor het eerst in negen jaar tijd vrije Tweede Kamerverkiezingen plaats. Alles kan veranderen. Tegelijkertijd maakt Winston Churchill een rondrit door het land. Overal waar hij komt, spreekt hij hoopvolle woorden over een toekomst zonder internationale conflicten.

Verzuiling
De vorige Tweede Kamerverkiezingen waren in 1937. Toen bevond Nederland zich in een economische crisis, was er alleen een latente dreiging vanuit nazi-Duitsland en werden er vier NSB’ers in het parlement gekozen. Direct na de bevrijding is een tijdelijk kabinet aangesteld, pas nu kunnen kiezers laten weten hoe zij over de politiek denken.
Het is voor veel Delftenaren de eerste keer dat ze mogen stemmen. Dat komt ook doordat de leeftijdsgrens van 25 naar 23 jaar is verlaagd. Wie in 1937 als 24-jarige nog niet mocht stemmen, doet dat nu dus voor de allereerste keer – als 33-jarige.
Hoewel het land er duidelijk anders voorstaat dan bij de laatste verkiezingen zijn de meeste grote partijen onveranderd. Voor katholieken is er de Katholieke Volkspartij (KVP) en voor protestants-christenen de Antirevolutionaire Partij (ARP) of de Christelijk Historische Unie. Liberalen hebben de Partij van de Vrijheid en communisten de Communistische Partij Nederland. Ook de verkiezingsstrijd is gelijk aan die als in de jaren ’30. Op de kansels klinkt steun voor de confessionele partijen, in de straten plakken communisten ’s nachts illegaal posters voor hun partij. De verzuiling wordt alleen doorbroken door de Partij van de Arbeid (PvdA), die in 1946 is ontstaan door een fusie van drie vooroorlogse partijen. De verwachtingen voor deze socialistische doorbraakpartij zijn dan ook hooggespannen. Want wie wil er nu geen verandering?

Minister-president Willem Schermerhorn brengt op 17 mei 1946 zijn stem uit in het gymnastieklokaal van de hbs, met v.l.n.r. J.M. Reichert, O.L. Boot en hbs-directeur C. van Drooge. (Van der Reijken, SAD 102335)

Geen doorbraak
Iedereen is benieuwd naar de uitslagen, die via de radio en de krant bekendgemaakt worden. In Delft organiseert Veritas een speciale uitslagenavond op de Markt, waar muziek wordt gedraaid en met een projector de binnenkomende cijfers vertoond worden. Het plein stroomt vol met nieuwsgierigen. Enigszins verbaasd zien zij daar dat de verkiezingen geen grote veranderingen teweegbrengen. De KVP was en blijft de grootste partij, dicht daarop gevolgd door de PvdA met zelfs twee zetels minder dan de losse fusiepartijen in 1937 hadden. De ARP verliest iets, maar blijft de derde partij. Wel opvallend is de winst van de communisten: zij gaan van drie naar tien zetels.
Dat de doorbraakpartij minder succesvol is dan gedacht, verbaast in Delft wellicht meer dan elders. Hier wordt de PvdA wel groter dan de KVP, waarschijnlijk mede omdat stadsgenoot en minister-president Willem Schermerhorn een van de oprichters is. Journalisten van Veritas interviewen hem kort na de verkiezingsuitslag in zijn woning aan de Kanaalweg. Schermerhorn concludeert dat er in het land ‘blijkbaar niet zoo vreeselijk veel vernieuwing is’ en dat de neiging sterk is ‘in de oude beddingen’ terug te zakken. De verzuiling blijkt hardnekkiger dan gedacht.

Churchill
Een andere staatsman staat er deze week een stuk beter voor. De Britse regeringsleider Winston Churchill verblijft met zijn echtgenote en dochter enkele dagen in Nederland. Overal waar hij komt, wordt hij feestelijk onthaald. Hij ontvangt een eredoctoraat in Leiden en wordt ereraadslid in Rotterdam. Burgemeester van Baren probeert Churchill ook naar Delft te laten komen, ‘the oldest and most picturesque town of Holland, the residence of William the Silent’. Churchill slaat de uitnodiging af; wel rijdt hij een stukje in een open wagen over de rijksweg – naar ieder die het maar wil zien het bekende V-teken makend. Voor deze gelegenheid krijgen de schoolkinderen vrij en verzuimen veel volwassenen een ochtendje van hun werk.
De kranten staan dagenlang vol over de zegetocht van deze ‘man van wereldhistorische beteekenis’. Churchill is hier overigens niet alleen om persoonlijk toegejuicht te worden. Ook hij predikt verandering, namelijk die van de nieuwe wereldomvattende veiligheidsorganisatie de Verenigde Naties. Dit orgaan moet oorlogen in het vervolg zien te voorkomen. Het is van belang dat alle landen wereldwijd zich hierbij aansluiten; Nederland heeft dat net als 50 andere landen meteen in juni 1945 gedaan. Het enthousiasme over deze ommekeer is groot. Dat het wereldwijd nastreven van vrede en veiligheid in de praktijk nog vele hobbels kent, mag de pret nu niet drukken.

Niet iedereen gelooft in conflictvrije oplossingen. Op de dag na de Tweede Kamerverkiezingen vindt een aanslag plaats bij bakkerij Van Tol. Daarover meer in het Bevrijdingsbulletin van 25 mei 1946: Vergelding.

Dit verhaal is gebaseerd op informatie uit:

• Veritas, mededelingenblad voor Delft en omstreken, 8-5-1946, 9-5-1946, 13-5-1946, 14-5-1946, 15-5-1946, 18-5-1946 en 20-5-1946
• Archief 594. Kabinet van burgemeesters en wethouders
  o 16. Ingekomen en minuten van uitgaande stukken van burgemeester Van Baren, 1945-1947

Winston Churchill bezoekt Delft, 13 mei 1946. (foto W.F. van Oosten, TMS 66126)

Ga hier naar alle Bevrijdingsbulletins.

Zelf onderzoek doen naar de Tweede Wereldoorlog in Stadsarchief Delft?