Molens in soorten en maten

Korenmolen De Roos is de enige nog bestaande molen in Delft, als overblijfsel van een hele reeks uit het verleden. Korenmolens, zaagmolens, oliemolens, wipmolens, volmolens – en zelfs eentje voor de mayonaise. Pardon? Jawel, u leest het goed.

Wie op het zoekformulier van het Stadsarchief ‘molen’ intikt, wordt getrakteerd op prachtige prenten en op een keur aan archiefbronnen. Er is een vroege transportakte voor de verkoop van een molen op de stadsvest uit 1445; er volgen nog vele transacties. Uit omringende gemeentes Pijnacker en Nootdorp vertellen registers van molen- en sluisgeld vanaf de zeventiende eeuw over de belastinginkomsten aldaar. Meer specifiek is het archief van familie De Heij, een geslacht van timmerlieden en molenmakers in Rijswijk en Voorburg, met onder meer een negentiende-eeuws kasboek.

Vergunningen voor de bouw van molens duiken op, maar ook verbouwingen eraan. Korenmolens malen graan voor de bakkers en bierbrouwers, volmolens zijn nodig in de textielbranche en oliemolens bedienen onder meer de verfindustrie. Zodra een bedrijfstak achteruitgaat, staat zo’n specifieke molen buitenspel. Niet zelden krijgt een molen nog een tweede leven of wordt er een stoommachine in geplaatst.

Vanaf de twintigste eeuw duikt een nieuw type bron op: de sloopvergunning. Andere energiebronnen verdringen wind- en waterkracht waardoor molens vaak verweesd achterblijven. De gemeente geeft steeds vaker toestemming tot het afbreken van molens, totdat er nog maar één molen resteert: molen De Roos. Intrigerend wordt het als in het zoekscherm een mayonaisemolen opduikt. Zou het een vergeten bouwwerk zijn waar sauzen worden gefabriceerd? Ja en nee. De saus gaat inderdaad door een molen, maar dan een huis-tuin-en-keukenvariant. Het archiefstuk stamt uit de collectie van Calvé en betreft een recept waarmee met Delftsche Slaolie een prima mayonaise op tafel wordt gezet.

Jan Heesterman, Schilderij van de Delfgauwseweg met de Pauwmolen, 1917 (TMS 58379)