Formulier voor een huwelijk ten overstaan van de burgemeesters, 1575. (Archief 1, inv.nr 2565)
26 april 2024:
Uitgevonden in Delft: Het burgerlijk huwelijk
‘Geeft daerop malcanderen de rechterhant.’ Zo besluit de burgemeester het huwelijksformulier – in Delft al sinds 1575. Op dat moment is het volstrekt nieuw dat de burgerlijke overheid zich met zoiets persoonlijks als het huwelijk bemoeit.
In de katholieke Middeleeuwen komt een huwelijk tot stand door wederzijdse instemming van man en vrouw, die er vaker niet dan wel voor kiezen om het te laten inzegenen door een priester. Pas in 1563 bepaalt het Concilie van Trente dat een huwelijk moet worden gesloten tijdens een openbare plechtigheid in een kerk, ten overstaan van een priester en getuigen. Vooraf moet drie keer een afkondiging zijn gedaan om mensen in de gelegenheid te stellen bezwaar aan te tekenen. En achteraf moet de echtverbintenis worden vastgelegd in een huwelijksregister.
Maar ja, het is 1563… Dan is er in de Nederlanden al lang geen sprake meer van een eensgezinde katholieke gemeenschap. Keizer Karel V en koning Filips II lukt het maar niet om de ‘ketterij’ te bedwingen. Wie de lutherse, doperse of calvinistische beginselen is toegedaan, stapt natuurlijk liever niet naar de pastoor voor een huwelijk. Het gevolg is dat er net als voorheen veel ‘clandestiene’ huwelijken plaatsvinden.
In 1572 worden de bordjes in Delft verhangen. De parochiekerken komen in handen van de calvinisten. Nu is de situatie omgekeerd: slechts een kleine minderheid is overtuigd aanhanger van de nieuwe leer. De anderen staan niet te springen om zich voor een huwelijk naar een dominee te begeven. En die predikanten staan er ook niet op te wachten om iedereen, ook niet-gemeenteleden, in de echt te verbinden. In 1575 neemt het stadsbestuur een radicaal besluit: iedereen die wil gaan trouwen, kan zich op zaterdagmiddag melden in het stadhuis om in ‘ondertrouw’ te gaan. Als er na drie afkondigingen geen bezwaar wordt aangetekend, kan het huwelijk worden gesloten, naar keuze van het bruidspaar in de kerk of op het stadhuis. In 1580 wordt dit de regel in heel Holland. Maar het burgerlijk huwelijk is uitgevonden in Delft!